حسینیه مشرق- خلاقیت‌های ادبی بعد از اسلام از زمـانی کـه برگـزاری سـوگواری در شـهادت امـام‬ ‫حسین(ع)معمول شد به تدریج آغاز شد. این نوآوری‌های ادبی در آغـاز بـسیار سـاده،‬‌ ‫روان و عامیانه بود، به این دلیل از زمان سنایی و قوامی رازی قطعات معدود اشـعاری کـه‬ ‫گویندگان در دوران غزنوی و سلجوقی به یاد امام حسین(ع) سرودند آن‌قدر مهـم نبودنـد‬ ‫که تبدیل به کتاب خاص شوند. به علاوه مجموعـه‌هـای مناقـب کـه مناقـب‌خوانـان یـا‬ ‫مناقبیان، گردآورده بودند یا آثاری از نوع مقتل‌نامه که به‌خـصوص از زمـان سـلجوقیان آغـاز‬ ‫شد به ظاهر کـار نویـسندگان تـراز اول نبـود. لـذا بایـد مدت‌ها‬‌ ‫می‌گذشت تا زمینه‌های اجتماعی و سیاسی برای رشد و گسترش خلاقیت‌ها در این زمینـه‬ ‫فراهم شود. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

صفویان و رشد ادبیات آیینی این امر با جلوس شاه اسماعیل به سلطنت و رسمیت مذهب تشیع در ایـران‬‌ ‫محقق شد. اثر معروف حسین کاشفی به‌نام روضه‌الشهدا مجموعه‌ای از روایات رثایی‬ ‫و حماسی دینی فارسی و ترکی درباره حادثه کربلاست. این مجموعه دربـاره حادثـه‬‌ ‫کربلا و یادآوری و انتقام‌گیری از عاملان شهادت امام حسین(ع) و یارانش است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ ‫در عهد صفوی برای کـسانی کـه در مـدح و رثـای امامـان و شـهیدان کـربلا شـعر‬ ‫می‌سرودند افتخاری بس بزرگ پدید می‌آمد و به گفته «ژان کالمار» انگیزه و محرک عمده‬ ‫پیدایش این فضای فرهنگی سروده‌های شعرای بزرگی چون محتشم کاشانی بود. هفـت‬ ‫بند محتشم کاشانی که از شاهکارهای مرثیه‌سرایی این دوره و دوره‌های بعـد از اوسـت‬ ‫الهام‌بخش سایر شـعرا در دوره‌هـای بعـدی اسـت. لـذا تحـت تـأثیر ایـن اثـر برجـسته‬ ‫روضه‌خوانی وتعزیه‌خوانی رشد می‌کند.‬ ‫‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

تک‌خوانی و نوحه‌خوانی‌های اولیه

نوحه‌خوانان و تعزیه‌خوانان در آغاز بـا اسـتفاده از روش تک‌خـوانی بـه‬ ‫ایفای نقش می‌پرداختند، اشعارشان ساده، سست و آکنـده از عبـارات محـاوره‌ای بـود. ‫تک‌خوانی‌ها عموماً به‌صورت اشعار ساده و کم وزن مثنوی نوشته می‌شد و گـاه اصلاً‬ ‫فاقد وزن بود. چون سوگواری بـه صـورت گونـاگون‬ ‫اعم از روضه‌خوانی، دسته‌گردانی و تعزیه عمدتاً به توده مردم مربوط است طبعاً‬ ‫گفتارهای معمولی، عامیانه و کوچه بازاری در آن دیده می‌شود. البته نبایـد ایـن نظـر را‬ ‫قطعی دانست زیرا اشعاری در زمینه سوگواری‌ها وجود دارد کـه نـشان دهنـده کـاربرد‬‌ ‫صناعات ادبی و هنـری اسـت و از شـاهکارهای ادب فارسـی محـسوب می‌شود کـه‬ ‫نمونه‌ای از آن در ادامه این مقاله ذکرخواهد شد. اشعار سروده شده عمدتاً بـر اسـاس‬ ‫واقعه کربلا بود لذا می‌توان آنها را تحت عنوان شـعر یـا مرثیـه کـربلا نام‌گـذاری کـرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

مختصات اشعار

‫عمده‌ترین ویژگی‌های این اشعار عبارتند از ‫فریاد کسی که به او ظلم شده است، فریاد بلند و جانگداز مظلومیت خاندان پیامبر(ص) ‫است، پاسخی به طلب یاری کردن امام از پیروان است، صـدای قدم‌های رهـروان کربلاست، فریاد عدالت‌خواهی انسان در طول قـرون و اعـصار اسـت. آمیـزه‌هایی از کلمـات‬‌ ‫آتشین گوینده، شنونده و خواننده است، تجلی ایـن صـفات در شـعر در واقـع تجلـی و‬ ‫انعکاس قدرت خلاقیت هنری پیـروان امـام حـسین(ع) و تـأثیر آن واقعـه در بـروز آن‬ ‫خلاقیت‌هاست.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ ‫معروف‌ترین مرثیه محتشم کاشانی ترکیب‌بند اوسـت کـه زینـت‌بخـش در و دیـوار‬ ‫تمامی تکیه‌ها، حسینیه‌ها و معابر است: ‫ ‫باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است.‬‬‬‬‬ ‫‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫مرثیه‌سرایان اولیه بیشتر از سبک مثنوی استفاده می‌کردند اما مرثیه‌سرایان و تعزیـه‬‫نویسان خلاق و نوظهور از نمونه‌های چکامه سبط و ترجیع‌بند که از انواع آن رباعی‌هـا‬ست به طرز استادانه‌ای استفاده کرده‌اند. تعزیه نشان می‌دهد که سرایش اشعار از ساده و سست به پیچیدگی و اسـتحکام رو‬ ‫آورده است. به چند نمونه از این اشعار اشاره می‌شود:‬‬‬‌‬‬‬‬‬‬‬
‫‫نمونه زیر شعری از زبان شمر است.‬‬‬‬‬‬
‫جانب بن سعد با سپاه فراوان‬ ‫می‌رسم از کوفه با سپاه فراوان‬ /‫ بس چه بساطی است در میان بیابان‬ ‫وه چه زمینی است این زمین معطر‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫ ‫یا کامل‌تر و محکم‌تر از اشعار فوق که رباعی است و برخوردار از ردیف است.‬‬‬ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫بی‌کسم یاران امان از بی‌کسی/‬‌ ‫ای مسلمانان امان از بیکسی / ‫وای بر من وای بر احوال من /‬ ‫کو انیسی تا بپرسد حال من‬‬‬‬‬‌‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫ ‫از قرن دهم هجری قمری که روضه‌الشهدای حسین کاشـفی و ترکیـب‌بنـد محتـشم‬ ‫کاشانی نوشته و سروده شده است تا امروز بیشتر شـعرای ایرانـی تحـت تـأثیر روش و‬ ‫سبک آنها قرار گرفته و به پیروی از آنها اشعار نغز و محکمی در رثای امام حسین؟ع؟ و‬ ‫خاندان پیامبر؟ص؟ سروده‌اند. یکی از مهم‌ترین سروده‌هایی کـه از ویژگـی‌هـای فـوق‬ ‫برخوردارند سروده وحشی بافقی است که برای نمونه چند بیت آن ذکر می‌شود؛‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫کوس بلا به معرکه کربلا زده است /‬ ‫روزی است اینکه حادثه کوس بلا زده است ‬‌/‫ بر پای گلبن چمن مصطفی زده است‬ / ‫روزی است اینکه دست ستم، تیشه جفا‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫بر سر زده زحسرت و واحسرتا زده است‬ / ‫امروز ماتمیست که زهرا گشاده روی‬ / ‫روز ندامت چه که روز قیامت است /‬ ‫یعنی محرم آمد و روز ندامت است‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫مشفق کاشانی در قرن چهاردهم هجری شمسی (معاصر) به استقبال محتشم رفتـه و‬ ‫ترکیب‌بند او را تضمین کرده است که نمونه‌هایی از آن ذکر می‌شود؛‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫و ز تندباد حادثه پشت فلک خم است /‬ ‫از موج فتنه چشم جهان غیرتیم است / ‫«باز این چه شورش است که در خلق عالم است» / ‫صبح امید چون شب تاریک مظلم است‬ / ‫«باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است»‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫‬‬‬‬
انواع دیگر اشعار سوگواری

تأثیر دین در سوگواری، هنرگونه‌های مختلف شعری زیر را به‌وجود آورده است؛‬‬‬‌‬‬
‫1ـ شعر تعلیمی: در شعر تعلیمی شاعر دیگران را به ترغیب و قبول مذهب یا فرقـه‬ ‫خاصی دعوت می‌کند مانند برخی از اشعار ناصر خسرو.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫2ـ شعر پند و اندرز: هدف اینگونه شعر تشویق به انجام کارهای نیـک و احتـراز از‬ ‫بدی‌هاست.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫3ـ شعر مذهبی و منقبتی: در اینگونه اشعار به مدح و ثنای اولیـای دیـن و بزرگـان‬ ‫پرداخته می‌شود. بازگویی صفات و خصال شجاعانه و سخاوتمندانه آنها عناصر تشکیل‬ ‫دهنده اینگونه اشعار است. اشعار مذهبی و مناقبی را افرادی به‌نام مناقب‌خوان یـا مـداح‬ در مجالس و کوی و برزن می‌خوانند.‬‬‬ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫4ـ شعر حماسی مذهبی: ایـن اشـعار منظومـه‌هـای حماسی‌اند کـه در آنها‬ ‫بزرگ‌ترین شخصیتهای مذهبی در زمره قهرمانان محسوب می‌شوند مانند اشعاری کـه‬‌ ‫درباره حضرت علی(ع)، امام حسین(ع)و غیره سروده شده‌اند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫5ـ شعر شهادت: این اشـعار بـه ذکـر چگـونگی شـهادت اولیـای دیـن مثـل امـام‬ ‫حسین(ع) و یارانش می‌پردازد. در این نوع شعر گاهی به وصف چگونگی سـایر شـهدا‬ ‫پرداخته می‌شود.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫6ـ مرثیه: مرثیه‌ها در شهادت، رنج، مشقت و مصائب شخصیت‌های مذهبی سـروده‬‌ ‫می‌شوند. در مرثیه شاعر به جنبه‌های حزن انگیزتـر و جانـسوزتر می‌پردازد و از ذکـر‬ ‫جزئیات احتراز می‌کند.
به سخن دیگر شعر مرثیه عمدتاً جنبه سـوگواری دارد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

پیوستن اهالی شعر و ادب به کاروان نوحه‌سرایان

‫به طور کلی در زمینه تأثیر دین و سوگواری بر هنر شـعر در ایـران بایـد گفـت کـه‬ ‫مرثیه‌ها، شهادتنامه‌ها و تعزیه‌نامه‌ها از آغاز تقریباً عامیانه بود و این از طبیعت‬ ‫عمومی بودن سوگواری بر می‌خیزد. به تدریج اهل ادب و شعر به این مجموعه پیوستند ‫و به آفرینش آثار و اشعار محکم و برخوردار از سبک و صناعات ادبی پرداختند. بهـرام‬ ‫بیضایی در زمینه چگونگی شعر در تعزیه می‌نویسد: تعزیه‌نامه‌‌ها به شعر بود و شعر تعزیه عامیانه بود... بـه زبـان مـردم بودن از طرفـی‬ ‫حسن تعزیه‌نامه‌هاست کـه شعر نمایش اسـت و نه نمایش شعر و از طرفـی از‬‌ ‫بدآورده‌هایش زیرا در ادبیات نمایشی تعزیه هرگز از طرف حاشیه‌پـردازان ادبیات به‬ رسمیت شناخته نشد. به هر حال زمینه شعری تعزیه را رسم مرثیه‌سرایی کـه حـداقل از‬ ‫عهد صفویه بالا گرفت ایجاد کرد و منابع داستانی‌اش را اساطیر و حماسه‌های مذهبی که‬‌ ‫از طریق انواع نقالی‌های مذهبی به او رسیده بود تشکیل می‌داد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

‫شعر از طریق بازنمایی حادثه کربلا چه به صورت نمایشی و چه کلامی همدردی و‬ ‫‫مشارکت مردم را در مراسم سوگ فراهم می‌سازد زیرا در شعر نقش‌های ستمگران و‬‌ ‫دشمنان با قدرت و استحکام معرفی می‌شود و به این وسیله حس نفرت و روگردانی از ‫آنها را در مردم تقویت می‌کند. به سخن دیگر شعر و نمایش می‌تواند قضاوت اخلاقی‬ ‫جامعه و حس مخالفت مردم را نسبت به ستمگران و اشقیا برانگیزد. بنابراین شعر‬ ‫می‌تواند احساسات انزجار آمیز جامعه را نسبت به اعمال اشقیا و ستمگران تقویت و‬ ‫پایدار کند.  تجلی این انزجار در قالب نوعی واکنش عاطفی نسبت به قهرمانان مذهبی‬ ‫که با دشمنان خویش جنگیده‌اند بروز می‌کند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

منبع: صبح نو